Evlerde kullanılan aydınlatma lambalarından hangileri cıvalıdır? Aydınlatmada, akkor flamalı, halojen, alçak basınçlı sodyum buharlı, yüksek basınçlı sodyum buharlı, alçak basınçlı cıva buharlı (floresan lamba), kompakt floresan, metal halide lambalar, LED’ler, neon lambalar, soğuk-katot lambalar, fiber optik aydınlatma ve balast lambalar kullanılmaktadır. Bu lamba çeşitlerinden, yüksek basınçlı sodyum buharlı lambalar, alçak basınçlı cıva buharlı lambalar (floresan lamba), kompakt floresan lambalar ile soğuk-katot lambalar cıva içermektedirler. Aydınlatmada kullanılan lamba türleri, bazı özellikleriyle, cıvalı lambalar ve sağlığa zararlarından, cıvalı lambalar kırıldığında ne yapılmalıdır; aşağıda kısaca bahsedilmiştir.

Aydınlatmada kullanılan lambalar

Akkor flamanlı lamba

Tungsten telden yapılmış flaman üzerinden akım akıtılarak, telin akkor derecede kızarması sonucu ışık üretirler. Açma kapamanın çok yapıldığı merdivenler ve apartman girişlerinde sıkça kullanılırlar. Kısa süreli kullanılan yerlerin (wc, hol gibi) aydınlatılmasında kullanılırlar. Ömürleri 1000 saattir [1].

Halojen lambalar

İçerisine gaz olarak halojenür eklenmesiyle pembemsi olan enkandesan lambanın ışığı sarı renge çevrilmiştir. Genellikle müzelerde obje ve tablo aydınlatmalarında kullanılırlar. Ömürleri 1000-4000 saattir [1].

                                               

Alçak basınçlı sodyum buharlı lambalar

Alçak basınçlı sodyum buharlı lambalar içinde bulunan neon gazından dolayı deşarj başladığında ilk önce pembe, daha sonra katı sodyumun buharlaşmasıyla turuncu bir renk alırlar. Fabrika çevresi, havalimanı, askeri alan ve tünel aydınlatmalarında kullanılırlar. Ömürleri 16000 saattir [1].

Yüksek basınçlı sodyum buharlı lambalar

Lambanın deşarj tüpü içinde sodyum-cıva karışımı ve ksenon gazı bulunur. Tüp içindeki sodyum gazı ışımanın büyük bir kısmını gerçekleştirirken, kolay iyonize olma özelliğine sahip ksenon gazı ateşlemeyi kolaylaştırır. Tüp içindeki cıva ise tüpün gaz basıncını ve lamba çalışma gerilimini düzenleyici rol üstlenir. Yol aydınlatmasının temel elemanıdırlar. Liman, tünel, fabrika dış mekan ve meydan aydınlatmalarında sıkça kullanılırlar. Ömürleri 16000 -32000 saattir [1].

                

Alçak basınçlı cıva buharlı lambalar (floresan lamba)

İç aydınlatmanın temel elemanıdır. Kamu binaları, ofis, ev ve endüstriyel tesislerin aydınlatılmasında kullanılır. Ömürleri 5000 -16000 saattir [1].

Kompakt floresan lambalar

Kompakt floresan lambalar; elektronik balast, deşarj tüpü ve duyun küçük bir boyutta tümleşik bir biçimde bir araya getirilmesiyle oluşturulan alçak basınçlı cıva buharlı lambalardır. Floresan lambalarla aynı özelliklere sahiptir [1].

           

Metal halide lambalar

Renk geriverimi iyi olmasından dolayı bina dış cephe reklam aydınlatmasında, stat ve halı saha aydınlatmalarında ayıca mağaza içi ve vitrin aydınlatmalarında kullanılırlar. Ömürleri 6000-12000 saattir [1].

LEDler

Sinyal amaçlı LED’lerin ömürleri 100.000 saat, aydınlatmada kullanılan LED’lerin yeterli soğutma sağlanır ise 50.000 saat civarındadır. Düşük gerilim ile çalışırlar. Otomotiv sektöründe, farklı renk seçenekleri sayesinde dekoratif aydınlatmada ve iç aydınlatmada kullanılırlar [1].

Alttaki şekilde görüldüğü üzere, 100 Vatlık akkor lamba aydınlatma kullanma yerine 20 Vat kapasiteli LED lamba ile aynı kapasitede aydınlatma yapılabilmektedir. LED lamba ile akkor lambaya göre yüzde 80 oranında elektrik enerjisi tasarrufu sağlanmaktadır. LED lambaların kullanım süreleri akkor ve halojen lambaya göre sırasıyla 27 ve 20 kat daha uzundur [2].

[2]

Neon lambalar

İçerisinde argon veya neon gazı bulunur. Argon mavi renk, neon kırmızı renk verir. Diğer renk seçenekleri tüpün dış yüzeyinin farklı renkte boyanmasıyla elde edilir. Genel aydınlatmada kullanılmazlar. Özellikle tabela aydınlatmalarında çokça kullanılırlar [1].

Soğuk-Katot lambalar

Floresan ile aynı yapıdadır. Cıva bazlıdır. Yüksek gerilim ile çalışırlar.

                                               

Fiber optik aydınlatma

Fiber optik aydınlatma, ışığı fiber liflerle istenilen noktalara elektrik veya ısı enerjisinin olumsuz etkilerini barındırmaksızın taşımaya yarayan yeni bir aydınlatma tekniğidir. Ulaşımı ve bakımı zor noktaların aydınlatılması için uygundur. Işık elektrik akımı olmaksızın taşınır. Bu nedenle müze, cephane ve havuz aydınlatmalarında kullanılabilir. Ayrıca ısının taşınmasını istemediğimiz yerlerde örneğin Anıtkabir müzesinde Atatürk’ün balmumu heykelinin aydınlatılmasında fiber optik aydınlatma kullanılmıştır [1].

Balast lambalar

Manyetik balast lamba

Demir bir nüve etrafına sarılı bir bobinden meydana gelmektedir. Canlılara zarar vermez.

Elektronik balast lamba

Doğru veya alternatif gerilimle beslenen bir ya da birçok deşarj lambasının alternatif akımda çalışmasını sağlayan yarı iletken elemanlar bulunduran elektronik bir devredir. [1]

Cıvalı lambalar

Yukarıda bazı özellikleri verilen aydınlatmada kullanılan lamba çeşitlerinden, yüksek basınçlı sodyum buharlı lambalar, alçak basınçlı cıva buharlı lambalar (floresan lamba), kompakt floresan lambalar ile soğuk-katot lambalar cıva içermektedirler.

Evlerde kullanılan cıvalı lambalarda 3 ile 5 miligram arasında cıva bulunduğu, bu miktarın 500 miligram cıva içeren eski tip termometrelerle kıyaslandığında oldukça düşük kaldığı, fakat Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı’na (EPA) göre, cıvalı lambalar kırıldıktan sonra solunması halinde tehlikeli olabilecek cıva buharı ortaya çıktığı belirtilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü de (WHO) cıva nedeniyle kırıldığı zamanlarda cıvalı lambalar tehlikeli olabileceği uyarısında bulunmaktadır. Kırılan bir cıvalı lamba, 24 saat boyunca dokunulmadan olduğu yerde bırakıldığında 0,04 ile 0,7 miligram arasında cıva saldığı ortaya konulmuştur.

Cıvalı lambaların sağlığa zararları

Cıva bulunan termometrelerin kullanımı Sağlık Bakanlığı kararı ile yasaklanmıştır. Cıvalı lambalar ömrü bitince ya da kırıldığında çöpe atılmaktadır. Bu çevre için büyük bir felaket oluşturabilmektedir.

“Çöp konteynerlerinde preslenen bu ürünler kırılır ve içindeki cıva ve cıva buharı açığa çıkar. Buhar soluduğumuz havaya, çöpler yıkandıktan sonra da atıklarla suya karışır. Besin zincirine karışan cıva plaktonlardan balıklara kadar tüm deniz canlılarında birikir. İnsanlar balık yediklerinde, balığın büyüklüğüne göre, biriken bu cıva da insan bünyesine alınır. Cıva güçlü bir nörotoksindir; zarar vermesi için çok fazla cıvaya maruz kalmaya gerek yoktur. Vücutta birikir ve insanı zehirler.” [3].

“Cıva çevre için bir felakettir. Tipik bir termometre içerisindeki cıva miktarı kadar cıva küçük bir göle dökülürse, o göl çevresel tehlikeler yüzünden kapatılmak zorunda kalabilir. Ortama yayıldığında hızla buharlaşan ve zehirli bir hava solunmasına yol açan cıvanın bir kısmı idrar yoluyla atılır. Ancak bir kısmı vücutta beyin, karaciğer ve böbreklerde depolanır. Merkezi sinir sistemi rahatsızlıklarından, karaciğer ve deri hastalıklarına, sinir iltihabı, MS, Parkinson, göz hastalıkları, sindirim sistemi hastalıklarından, hormonal ve psikatrik hastalıklara kadar pek çok rahatsızlığın etkeni olabilir. Sadece amalgam dolgu ile vücudumuza giren cıvanın buharlaşma süresini bitirmesi 20 ila 40 yılı bulabilir.” [3].

“Avrupa Birliği’inde her yıl 2 milyona yakın çocuk kabul edilebilir sınırların üzerinde cıvaya maruz kalmış olarak dünyaya geliyor. Cıva doğmamış bebeklerin ve küçük çocukların gelişmekte olan sinir sistemlerine zarar verir. Çocuklarda kan-beyin arasındaki geçirgenlik daha fazla, bağışıklık sistemleri ise zehirli maddelerin etkilerini ortadan kaldıracak kadar güçlü değildir. Pek çok araştırma, beyin gelişimi devam ederken cıvaya maruz kalmak ile düşük zeka seviyesi, dolayısı ile hayat boyu öğrenme güçlüğü çekme konusunda bağlantı kurmaktadır. Yapılan bir başka araştırma, ana rahminde yüksek derecede cıvaya maruz kalan bebeklerin, doğum sonrası ve erken dönemde yapılan beceri testlerinde daha düşük başarı gösterdiğini ortaya koymuştur.” [3].

Cıvalı lamba kırıldığında ne yapılmalı?

1. Oda hemen havalandırılmalıdır.
2. Odadaki insanlar ve hayvanlar odadan çıkarıldıktan sonra 15 dakika boyunca içeriye kimsenin girmesine izin verilmemelidir.
3. Elektrik süpürgesi asla kullanılmamalıdır.
4. Parçalar sert kağıt ya da kartonla, ele değmeyecek şekilde yalıtkan elastik eldiven kullanılarak toplanmalıdır.
5. Küçük parçaları ve tozları toplamak için muhakkak bir bant kullanılmalıdır.
6. Temizlenen parçalar evden ya da bulunulan yerden dışarı çıkarılmalıdır.
7. Tüm bu işlemlerden sonra eller yıkanmalıdır.     
8. Cıvalı lambaların ömrü tükendiğinde ya da kırıldığında, kırıkları çöpe rastgele atılmamalı, özel toplama kutularına atılmalıdır.

 Kaynaklar

[1]Işık kaynakları ve aydınlatma-em.erciyes.edu.tr/adogan/aydinlatma_slayt.p

[2]Mustafa Öztürk. 2019. Aydınlatmada enerji verimliliği… LED lambalar cıva veya başka tehlikeli kimyasal içermez. Independent Türkçe.

[3]Oğuz Özyaral-medikalakademi.com.tr/civali-lambalarin-sagliga-zararlari/

*Bu derleme bir yazıdır.

Dr. Eşref Atabey

Jeoloji Yüksek Mühendisi / Tıbbi Jeoloji Uzmanı