Asbest kanserojen olduğundan, her türünün çıkarılması, işlenmesi, satılması ve ithalatı, asbest içeren her türlü ürünün ithalatı ve satılması, asbest ürünlerinin veya asbest ilave edilmiş ürünlerin üretimi ve işlenmesi yönetmelikle yasaklanmıştır.
Yönetmelikle asbestin ticareti ve kullanımı yasaklanmasına karşın, eş anlamlısı olan amyantın ticareti ve kullanımı serbest bırakılmıştır. Yönetmelikteki yasaklamada asbestin eş anlamlısı amyant olduğu ve yasaklama kapsamında amyantın da ifade edilmesi gerektiği herhalde bilinmiyordu. Bu biliniyor ve yasak kapsamında ifade edilmemişse, tüm Türkiye’de halkın sağlığını tehdit eden amyantın ticaretine göz yumulmaktadır.
Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu – GTİP listesinde amyantlı ürünler yer almakta, internette amyantlı ürünlerin reklamı yapılmaktadır. Amyantlı ürünlerin yasak olacağı, ilgili yönetmelikte açıkça ifade edilmediğinden, bu durum fırsat bilinerek, içinde amyant geçen her türlü ürünün ticareti yapılmaktadır.
Amyant ya da asbest tanımı
1600’li yıllarda kullanılan “asbest” kelimesi, ‘’doğal olarak meydana gelen’’ diye ifade etmek için kullanılan bir terimdir. İlk olarak “söndürülemez” anlamına gelen Eski Yunanca bir kelimeden türemiştir. İsim, maddenin asla yanmayacak fitiller için kullanımını yansıtır. Asbest, Yunanca’da, ateşe atıldığında yanmadığından “kirlenmemiş” anlamına gelen amiyano olarak anılırdı. Bu, Portekizce amianto gibi birçok dilde asbest kelimesinin kaynağıdır. 15. yüzyılın başlarında İngilizcede “dost” olarak da adlandırılmıştır, ancak bu kullanımın yerini “asbest” almıştır. (Eşref Atabey. 2009, 2017).
Asbest diğer adıyla amyant; demir, magnezyum, kalsiyum, sodyum, titanyum, mangan ve bunların bileşimini içeren doğal olarak oluşan, lifli silikat mineralleri grubu için genel bir terimdir.
Asbestin kimyasal yapısı ve kristal yapısı, yüksek gerilme mukavemeti, dayanıklılık, esneklik, ısıya ve kimyasallara karşı dirençli olmak üzere çeşitli özellikleri vardır (ATSDR, 2001; IARC, 2012;WHO, 2020). Bu mineraller, serpantin grubundan kıvrımlı liflerle karakterize edilen krizotil ile amfibol grubundan amosit, krosidolit, antofilit, aktinolit ve tremolit olmak üzere iki gruba ayrılır (Klein vd.1993; IARC, 2012; WHO, 2014, 2020; Atabey, 2009,2017).
Halk dilinde ayrıca çorak, çelpek, geren ve ak toprak, kaya yünü, höllük gibi adlarla anılmaktadır.
Amyant ve asbest aynı mı?
Amyant ve asbest tanımına bakacak olursak, ikisinin eş anlamlı olduğu, bazen amyant, bazen de asbest ifade edildiğini, genellikle yeni literatürlerde daha çok asbest adı kullanıldığını görmekteyiz. 1950, 1960 ve 1970’li yıllarda Anadolu’da asbest ’amyant’ olarak bilinmiştir.
Asbestle ilgili araştırma sırasında, yerel halktan bilgi alınmak istenirse, asbest kelimesi yerine amyant kelimesi telaffuz edilmelidir. Örneğin, “Burada asbest var mı?” diye sorulduğunda, alınacak cevap “Yok” olacaktır. Ancak, “Burada amyant var mı?” diye sorulduğunda, alınacak cevap “Var” olacaktır.
Asbest ya da amyant kullanımı
Asbest diğer adıyla amyant; sıcaklığa, asitlere dayanımlı olması, kırılma, çarpma ve darbelere karşı mukavemet gücü nedeniyle sadece 4 asbest lifi türünden olan, krizotil, tremolit, amosit ve krokiodolit 1930 ile 1980’li yıllar arasında 3000’den fazla endüstriyel alanda yoğun bir şekilde kullanılmıştır.
Asbest veya amyanttan etkilenme, çevresel ve endüstriyel yolladır. Çevresel asbest evlerin çatı izolasyonunda ve sıvasında, endüstriyel asbest endüstride çok çeşitli alanlarda kullanılmıştır.
Liflerin mekanik özellikleri ile ısıya karşı dayanıklılığı nedeni ile endüstride “asbest” ya da “amyant” olarak kullanılmaktadır. Lifler içerdiği magnezyum nedeni ile yüksek ısılarda (2300 °F) ancak eriyebilir. Amyant liflerinin uzunluğu, yumuşaklığı, gerilebilme ve bükülebilme kabiliyeti ve ateşe karşı mukavemeti ticari özelliklerindendir (Eşref Atabey, 2009, 2015, 2017).
Asbest ya da amyantın sağlığa etkisi
Asbest veya amyant liflerinin iç ve dış ortam yoluyla solunması sonucu akciğer zarında kireçlenme ve kalınlaşma, su toplanması, malign mezotelyomanın yanı sıra karın zarı kanserine neden olduğu da ortaya konmuştur. (Y.İzzettin Barış, 1987, Y. İ Barış ve E. Atabey, 2009)
Özellikle amfibol asbest grubu minerallerden aktinolit, tremolit, amosit ve krosidolit liflerinin, krizotil asbest liflerine göre çok daha kanserojen olduğu da belirtilmektedir.
Asbest yasak, amyant neden serbest?
25.01.2013 tarihli ve 28539 sayılı Resmî Gazete “Asbestle Çalışmalarda Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik”
Asbest Kullanım yasağı;
Madde 5 – (1) Çevre ve Şehircilik Bakanlığının ilgili mevzuatındaki hükümler saklı kalmak kaydı ile asbest konusunda aşağıdaki hükümlere uyulur.
a) Asbestin her türünün çıkarılması, işlenmesi, satılması ve ithalatı,
b) Asbest içeren her türlü ürünün ithalatı ve satılması,
c) Asbest ürünlerinin veya asbest ilave edilmiş ürünlerin üretimi ve işlenmesi yasaktır.
Görüldüğü üzere, asbest ile amyantın eş anlamlı olduğu ve bu nedenle amyant’ın da yasak olacağı, yönetmelikte açıkça ifade edilmemiştir. Bu durum fırsat bilinerek, içinde amyant geçen her türlü ürünün ticareti yapılmaktadır.
Ticari olarak, amyant tanımının şu şekilde yapıldığı görülmektedir; “altı farklı mineral karışımıyla oluşmuş, lifli yapıda bulunan bazı inorganik maddelere amyant denir.” Çeşitli lifler işlenerek ısıya, ateşe, korozyona (paslanma) dayanıklı maddelere dönüştürülmektedir. Amyant ateşe dayanıklı, ısıyı en iyi yalıtan en hesaplı ve kullanışlı maddedir.
Görüldüğü üzere amyant kullanım alanları, asbestin kullanım alanlarıyla aynıdır.
Amyant kullanımı
- Amyant, ısı yalıtımı ve korozyona / paslanmaya karşı birçok alanda kullanılmaktadır.
- Yalıtım malzemesi olarak kullanılır.
- Taş yünü / seramik yünü,
- Taş pamuğu / seramik pamuğu,
- Taş lifi / seramik lifi,
- Eternit,
- Sıcak hava bacaları,
- Kalorifer kazanı,
- Fırın,
- Yüksek ısı eritme ocakları,
- Cam eritme fırınları / alüminyum ve demir eritme ocakları izolasyonu,
- Kalorifer kazan kapakları ve kombi yanma odası izolasyonunda yalıtım malzemesi,
- Tekstil malzemesi,
- Ateşe dayanıklı iplikler,
- İtfaiyeci kıyafetleri,
- Yangın ve kaynak battaniyeler,
- Boya sanayi,
- Suya dayanıklı boyalar,
- Paslanma önleyici boyalar,
- Mutfak gereçleri,
- Buzdolabı,
- Fırın ve ütü içlerinde ısı yalıtımı,
- Motorlu ve motorsuz taşıtlarda kullanılan lastik tekerlekler, Siyah naylon poşetleri,
- İçme suyu boruları ve daha birçok alanda amyant malzemesi kullanılmaktadır.
Amyantın bu kullanım alanları, diğer ifadeyle asbestin kullanım alanlarıdır. Ancak asbest için konulan kullanım yasağı, amyant için konulmadığı görülmektedir.
Amyant malzemeler ve amyant ticareti
Asbest ya da diğer ismiyle amyant; ısıya, aşınmaya, kimyasal maddelere çok dayanıklı lifsel yapıda bir mineraldir. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren endüstride yaygın olarak kullanılmış ve ‘sihirli mineral’ olarak isimlendirilmiştir. 3.000’den fazla kullanım alanı olan asbestten, özellikle gemi, uçak, otomobil yapımında, inşaat sektöründe, ısı ve ses izolasyonunda yaygın olarak yararlanılmıştır. 50 yıl kadar önce kansere neden olduğu anlaşılan asbest bu sefer de ‘öldürücü toz’ ismiyle anılır olmuştur.
Amyant; doğadan çıkarılıp, elyaf haline getirilince ip, toz haline getirilip levhalar veya sertleştirilmiş taş plakalar halinde imal edilmektedir.
- Amyant tel, bant,
- Egzost sargı bezi,
- Soba- petek arkası ısı kesici amyant,
- Isı yalıtım dokuma amyant duvar koruyucu,
- Amyant absent eldiven,
- Radyatör arkalığı amyant levha,
- Yanmaz soba fitili,
- Amyant fitil,
- Amyant manifold sargı bezi,
- Egzos boğaz contası gibi amyant ürünlerin ticareti yapıldığı internetteki ilanlardan anlaşılmaktadır.
Kazan ve fırın kapak contası kuyumculuk sanayinde, fırın izolasyonlarında, yangın malzemeleri imalatında, egzost izolasyonunda, ısı izolasyonuyla ilgili bütün ortamlarda, amyantlı teflonla emprenye edildiğinde su ve devirdaim pompalarında, grafitle emprenye edildiğinde ise buharda ve vanalarda kullanılır.
İp amyant ürünleri 450 ile 550 C˚ ısıya dayanır. Plaka ve sertleştirilmiş taş plaka 550 ile 800 C˚ ısılarda kullanılır.
Isı izolasyonu ve contalık salmastra ürünleriyle ısıya karşı kullanılan malzemedir.
amyant tel
GTİP Listesinde amyant; asbest olarak parantez içinde eş anlamda ifade edildiği görülmektedir. Asbest ticareti yönetmelikle yasak olmasına rağmen eş anlamlısı olan Amyantlı ürünlerin GTİP listesinde yer alıyor olması ve ithalatının serbest olması anlaşılamamıştır.
Asbest kanserojen bir maddedir. Uzun süre tozu solunduğunda mezotelyoma denen akciğer zarı kanseri nedenidir. Mezotelyomanın tedavisi bulunmamaktadır.
Asbest kullanım yasağı bulunmaktadır. Asbestin diğer adı amyant’tır. Dolayısıyla ilgili yönetmelikte düzenleme yapılarak, halkın sağlığını tehdit eden amyanttan üretilmiş her türlü malzemenin kullanımı ve ithalatı Türkiye’de yasaklanmalıdır.
Doğumdan itibaren yaşamımızın her anında etkili olan, asbest ya da amyantla ilgili alınacak önlemlerle, insanların asbestten ya da amyanttan hasta olmaları ve ölmeleri önlenecektir. Asbest ya da amyant maruziyetinden dolayı ekonomik kayıplar olmayacaktır.
İnsan hayatı her şeyin üstündedir.
*Bu bir derleme yazıdır.
Dr. Eşref Atabey
Jeoloji Yüksek Mühendisi / Tıbbi Jeoloji Uzmanı
KAYNAKLAR
- Atabey, E. 2015.Türkiye asbest haritası (Çevresel asbest maruziyeti akciğer kanseri-mezotelyoma). Tuberk Toraks 2014;63(3):199-219
- Atabey, E. 2009. Asbest, eriyonit, kuvars ve diğer mineral tozları ve etkileri. MTA Yerbilimleri ve kültür serisi.6. 191s. ISBN:978-605-4075-44-7.
- Atabey, E. 2017. Mineral Dusts and Health. 296p.Lambert Academic Publishing-Germany, ISBN: 978-622-2-07140-6.
- Eşref Atabey. 2009. Asbest, eriyonit, kuvars ve diğer mineral tozları ve etkileri. MTA Yerbilimleri ve kültür serisi.6. 191s. ISBN:978-605-4075-44-7.
- Eşref Atabey. 2017. Mineral Dusts and Health. 296p.Lambert Academic Publishing-Germany, ISBN: 978-622-2-07140-6.
- Barış, Y. İ., 1987. Asbestos and erionite related chest diseases, Semih Ofset Matbaası, 1987. Ankara.
- Barış, Y. İ. ve Atabey, E. 2009. Türkiye’de Mesleksel ve Çevresel Hastalıklar, Köseleciler 1933, Bursa: Magic Digital Center. 221s.
- gumruk.com.tr/gtip/